تا به امروز ده‌ها و بلکه صدها هزار ستاره و سیاره و کهکشان در عالم با شیوه‌های متنوع نامگذاری شده‌اند. اما اگر قرار باشد ردپایی از نام‌های ایرانی را در فضا بیابیم فعلا محدود به منظومه شمسی هستیم. در منظومه ما عوارض، کوه‌ها و گودال‌های بسیاری در سیاره‌ها، قمرها و همین‌طور سیارک‌هایی به نام دانشمندان، شعرا، پادشاهان، شخصیت‌های داستان‌های معروف ایرانی و همین‌طور اسامی معروف و زیبای دخترانه و پسرانه پارسی نامگذاری شده است.

در اولین ایستگاه در مسیر دورشدن از زمین به ماه می‌رسیم که عوارض سطحی‌اش به نام دانشمندان نامگذاری شده است؛ دانشمندانی که عمدتا مرد، یونانی و تقریبا همه درگذشته‌اند! از جمله اسامی ایرانی بر سطح ماه می‌توان به خواجه نصیرالدین طوسی، ابن سینا، عبدالرحمن صوفی، ابوریحان بیرونی، ابن‌کثیر فرغانی، ابوالوفای بوزجانی و عمر خیام اشاره کرد. اردشیر، ثریا و شهناز، دیگر اسامی ایرانی ثبت شده بر عوارض سطحی ماه محسوب می‌شوند.

اما اگر در اندیشه جایگاه زنان در نامگذاری اجرام آسمانی هستید، در دومین ایستگاه از مسیر دورشدنمان از زمین باید به سیاره زهره برویم. دنیایی تقریبا هم‌اندازه سیاره زمین که با نام ونوس، ایزدبانوی عشق و زیبایی و بارآوری در اساطیر رومی است. نام‌های عوارض این سیاره برگرفته از زنان نامدار و اثرگذار در تاریخ و همین‌طور نام‌های زیبای دخترانه در فرهنگ‌های مختلف است. از جمله نام‌های ایرانی در زهره می‌توان به این موارد اشاره کرد: تهمینه، رکسانا، هما، فیروزه، لیلا، یاسمین، خاتون، غزل، زرینه، میترا، ناهید، پروین و زمرد. از میان الهه‌ها و نام‌هایی با ریشه اساطیر ایرانی نیز می‌توان به آناهیت، آرامایتی، بی‌بی پَتمه، سوسن خوتین و سپندارمز اشاره کرد. در میان اسامی شخصیت‌های حقیقی و تاثیرگذار ایرانی نیز اکنون نام دکتر آذر اندامی (پزشک و باکتری‌شناس و پژوهشگر انستیتو پاستور) و مهستی گنجه‌ای (شاعر ایرانی-ترک قرن ششم) بر سطح عوارض سیاره زهره می‌درخشد.

در سومین ایستگاه و بر سطح سیاره عطارد به‌عنوان کوچک‌ترین سیاره منظومه شمسی با نام انبوهی از هنرمندان و شعرای جهان مواجه می‌شویم. شعرای نامدار ایرانی همچون رودکی، فردوسی، نظامی، سعدی، مولوی (به نام رومی) و بدیع‌الزمان همدانی اکنون در این سیاره عارضه‌ای به یادبودشان نامگذاری شده است. در میان هنرمندان ایرانی فعلا فقط نام استاد عیسی شیرازی یا عیسی‌خان معمار در سطح عطارد دیده می‌شود که بنا بر مستندات برخی منابع، طراح و معمار اصلی بنای تاج‌محل در هندوستان بوده است.

در ادامه به مریخ می‌رسیم که با نام مارس، خدای جنگ در اساطیر روم باستان شناخته می‌شود و امروزه نیز نام‌های مربوط به جنگ و نبرد را از فرهنگ‌های مختلف را در خود جای داده است. از ایران سه نام بهرام، اهریمن و کپراتس (Coprates، نام رود دز در زبان یونانی) بر سطح این سیاره دیده می‌شود.

در میان سیاره‌های گازی و یخی، در نامگذاری برخی عوارض در قمرهای آنها از نام‌های ایرانی استفاده شده است. مثلا درمیان قمرهای سیاره مشتری، در قمر آتشفشانی یو، اسامی با ریشه‌های مربوط به آتش از آیین زرتشت مورد استفاده قرار گرفته است. از میان اسامی آشناتر بر سطح یو به نام‌هایی همچون مهر، زال، کاوه و میترا برمی‌خوریم. در قمر گانیمد با نام سیستی (Cisti) روبه‌رو می‌شویم که خدای شفابخشی در ایران قدیم بوده است.

در میان قمرهای سیاره زیبای زحل، در قمر رئا با نام قدیمی هَرَخوَیتی (Harahvaiti) روبه‌رو می‌شویم که یادآور شهر قندهار امروز است. نام دیگر مورا (Moura) است که به شهر مَرو باستانی اشاره دارد. بر قمر تیتان که به دور سیاره زحل در گردش است نام گاروتمان (Garotman) یادآور بهشت ایرانی در طبقه‌ی پنجم آسمان و بالاترین طبقه‌ی بهشت است که بنا بر باورهای آیین زرتشت، ارواح مردان وفادار پس از مرگ به آن‌جا می‌رود.

جالب‌ترین مورد قمرهای زحل در نامگذاری با اسامی ایرانی به قمر انسلادوس مربوط است که عوارض سطحی‌اش به نام شخصیت‌های داستان‌های هزارویک شب نام‌گذاری شده‌اند. نام‌هایی مانند علاءالدین، علی‌بابا، سندباد، شهرزاد، شهریار، پرویز، بهمن، بهرام، دریابَر، دریازاد،‌ خسرو، مرجانه، احمد، مسرور، پری‌بانو، جعفر، صبور، حسن، پریزاده، شیراز، شیرین، زمرد، و ده‌ها نام دیگر از این داستان بر سطح انسلادوس جاودانه‌اند.

بر سطح قمر اومبریل که به دور اورانوس در گردش است، انواع اسامی جنّ و پری در فرهنگ‌های مختلف دیده می‌شود. از فرهنگ ایرانی نیز نام «پری» بر سطح این قمر ثبت شده است. در ادامه و بر سطح قمر تریتون که به دور سیاره نپتون، می‌چرخد نام «ماه» دیده می‌شود که در توضیحش گفته‌اند: ماهی‌ای که در اساطیر ایرانی عالم را بر پشت خود گرفته است که احتمالا منظور همان «ماهی» است.

اما ایرانیان در نامگذاری اسامی سیارک‌ها نیز سهمی داشته‌اند. اکنون سیارک «آناهیتا ۲۷۰» به نام ایزدبانوی ایرانی، نام «هما» برای سیارک (LA1986(3988 و نام «نادری» برای سیارک (۵۵۱۵) EL1 1989‎به یادبود تلاش‌های دکتر فیروز نادری، مدیرکل اکتشافات منظومه شمسی ناسا نامگذاری شده‌اند. با پیشرفت و مشارکت‌های گروه‌های نجوم ایرانی در پویش‌های ایرانی جستجوی سیارک (All Iran Asteroid Search Campaign) که زیر نظر موسسه بین‌المللی همکاری جستجوی نجومی (IASC) چندسالی است به صورت متمرکز در ایران برگزار می‌شود، تا به امروز گروه‌های داوطلب ایرانی تعدادی سیارک از کمربند اصلی و همین‌طور چند جرم نزدیک زمین (NEO) را در مرحله مشروط کشف کرده‌اند. این اجرام اکنون در مرحله مطالعه قرار دارند تا پس از تعیین دقیق مشخصات مربوط به عناصر مداری و ابعاد و فاصله آنها (حدود ۵ تا ۷ سال طول می‌کشد) از اعضای گروه‌ کاشفشان برای مشارکت در فرایند نامگذاری آنها دعوت شود. به این ترتیب در چند سال آینده خبرهای متعددی از نامگذاری سیارک‌هایی در منظومه شمسی خواهیم شنید که گروه‌های کاشف ایرانی آنها را پیشنهاد داده‌اند.

با این حال تا به امروز ایرانیان سهمی در نامگذاری اجرام ورای منظومه شمسی نداشته‌اند. مشارکت کنونی ما در ‌«پویش نامگذاری ستاره مادر و سیاره فراخورشیدی» اولین تلاش جدی ما برای نامگذاری جرم یا اجرامی در ورای منظومه شمسی به نامی مفهوم در زبان فارسی و با هویتی ایرانی است.

در تنظیم این نوشتار از مطلبی به قلم خانم شادی حامدی آزاد بهره گرفته شده است که برای مطالعه بیشتر توصیه می‌شود.